(၁)
ရခိုင္ျပည္သည္ ႏွစ္ေပါင္း ေထာင္ေက်ာ္ ကိုယ့္ထီးကိုယ့္နန္းျဖင့္ သီးျခားလြတ္လပ္စြာ တင့္တင့္တယ္တယ္ ရပ္တည္လာခဲ့ေသာ ႏိုင္ငံျဖစ္သည္။ ရခိုင္ျပည္၏ တုိးတက္မႈ၊ ဆုတ္ယုတ္မႈတို႔မွာ ရခိုင္ျပည္သူတို႔ အေပၚသာ မူတည္ခဲ့သည္။ ႏွစ္ေပါင္း ေထာင္ေက်ာ္ေသာ ကာလအတြင္း ရခုိင္ျပည္၏ အဓိက လူမ်ိဳးႀကီး ႏွစ္ရပ္ျဖစ္ေသာ ရခိုင္ ဗုဒၶဘာသာ၀င္မ်ား ႏွင့္ ရိုဟင္ဂ်ာ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္တို႔သည္ ၿမိဳ၊ သက္၊ ဒိုင္းနက္၊ ခ်င္း၊ ခမိ စသည့္ လူမ်ိဳးစုတို႔ႏွင့္အတူ မရွိအတူ၊ ရွိအတူ၊ ေအးအတူ၊ ပူအမွ်၊ တေရတည္းေသာက္ကာ တေလွတည္းစီးၿပီး တေျမတည္း၌ပင္ ေနထိုင္လာခဲ့သည္။ ႏိုင္ငံ့ဦးေဆာင္ မင္းတို႔သည္ ျပည္သူ တစ္ရပ္လံုး၏ ခိုင္မာေသာ ညီညြတ္မႈကို စုစည္းႏိုင္ခဲ့တိုင္း ႏိုင္ငံ၏အရွိန္အ၀ါ ထြန္းေျပာင္ႏိုင္ေစခဲ့ၿပီး၊ ညီညြတ္မႈ ၿဖိဳခြဲေလတိုင္း ႏိုင္ငံ၏ ဂုဏ္ရည္ ေမွးမွိန္ခဲ့သည္။ ၁၅ – ရာစုမွ ၁၇ – ရာစုႏွစ္မ်ားသည္ ရခိုင္ႏိုင္ငံ၏ ႏိုင္ငံေရး၊ စီးပြါးေရး၊ လူမႈေရး၊ စစ္ေရး စသည့္နယ္ပယ္အားလံုးတြင္ တိုးတက္ခိုင္မာခဲ့ဘူးေသာ္လည္း ၁၇ – ရာစုေနာက္ပိုင္းတြင္ ႏိုင္ငံတြင္ ညီညြတ္မႈ ၿဖိဳခြဲခဲ့ေသာေၾကာင့္ ႏိုင္ငံ့အင္အား တစတစ ယုတ္ေလ်ာ့လာကာ ဖရိုဖရဲ ျဖစ္ရရွာသည္။ ၁၆၆၆-ခုႏွစ္တြင္ စစ္တေကာင္းကို လက္လႊတ္ျခင္းခံရၿပီး ၁၇၈၄-ခုႏွစ္ အမရပူရဘုရင္ ဗဒံုမင္း၏ တိုက္ခိုက္မႈ ကို ခုခံႏိုင္စြမ္း မရွိရကာ၊ ရခိုင္လြတ္လပ္ေရး ဆံုးရံႈးရေလသည္။ လူေပါင္းႏွစ္သိန္းခန္႔ ေသဆံုးေလသည္။ ႏိုင္ ငံ့လူဦးေရ တ၀က္ေက်ာ္တို႔မွာ ျပည္တြင္းလံုၿခံဳမႈ မရွိသျဖင့္ စစ္တေကာင္းနယ္ထဲသို႔ အလံုးအရင္းျဖင့္ ထြက္ ေျပး ခိုလံႈၾကသည္။
ဘုရင္ မဟာသမၼတႏွင့္ မိဖုရားမ်ား၊ မင္းညီမင္းသား၊ မင္းေဆြမင္းမ်ိဳး၊ မွဴးမတ္ဗိုလ္ပါႏွင့္ တကြ အေျမာက္စိန္ေျပာင္း လက္နက္ တစ္ေသာင္းေက်ာ္၊ ေသနတ္လက္နက္ တစ္ေသာင္းေက်ာ္၊ ေၾကးရုပ္ သံုးဆယ္ေက်ာ္၊ မိန္းမစိုး သံုးဆယ္ေက်ာ္၊ ပုဏၰားမ်ိဳးသန္႔ အိမ္ေထာင္စု ငါးရာေက်ာ္၊ တတ္သိပညာရွင္ ဟူသ ေရြ႕ကအစ ဆင္ျမင္း သံုးပန္႔ သံုးေသာင္းေက်ာ္ႏွင့္ မဟာမုနိ ရုပ္ပြါးေတာ္ကို သိမ္းယူသြားေလသည္။ လက္ရဖမ္းယူသြားေသာ လူေပါင္း ႏွစ္သိန္းေက်ာ္ေလသည္။၁ အႏွစ္ ၃၅၀ ေက်ာ္ ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္လာခဲ့ေသာ ေျမာက္ဦးၿမိဳ႕ေတာ္သည္လည္း တစျပင္ ျဖစ္သြားေလသည္။ အႏွစ္ (၄၀) မွ်သာ အုပ္ခ်ဳပ္ႏိုင္ခဲ့ေသာ ျမန္မာ ေလးၿမိဳ႕၀န္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးလက္ေအာက္တြင္ ရခိုင့္ယဥ္ေက်းမႈ အေဆာက္အအံုႀကီး တစ္ခုလံုးသည္ ထြားထြား ညက္ ပ်က္စီးခဲ့ေလသည္။ ၁၈၂၅-ခုႏွစ္မွ ၁၉၄၈-ခုႏွစ္ထိ ၿဗိတိသွ်တို႔လက္ေအာက္တြင္ ကၽြန္ျပဳခံရၿပီး၊ ၁၉၄၈ ခုႏွစ္ ျမန္မာျပည္ လြတ္လပ္ေရးရေသာအခါ ရခိုင္ျပည္သည္ ျမန္မာျပည္၏ အစိတ္အပိုင္း ျဖစ္ေနရျပန္သည္။
ေလးၿမိဳ႕၀န္ေခတ္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးကာလႏွင့္ ၿဗိတိသွ် ေခတ္ဦးကာလတို႔တြင္ ပုန္ကန္မႈအခ်ိဳ႕ ေပၚေပါက္ခဲ့ေသာ္ လည္း ျပည္သူတစ္ရပ္လံုး၏ က်စ္လစ္ခိုင္မွာေသာ ညီညြတ္မႈအားျဖင့္ စနစ္တက် ေတာ္လွန္မႈမ်ိဳး မဟုတ္ခဲ့ သျဖင့္ ေအာင္ျမင္မႈ မရရွိခဲ့ေခ်။ ၁၉၄၈-ခုေနာက္ပိုင္းတြင္လည္း ျပည္သူတစ္ရပ္လံုး၏ ညီညြတ္မႈကို စုစည္း ရန္ ေဆာင္ရြက္ရမည့္အစား၊ ပညာတတ္အမည္ခံ ရခုိင္အမ်ိဳးသား အခ်ိဳ႕သည္ လူမ်ိဳးၾကီး၀ါဒ၊ လူမ်ိဳးစြဲ၀ါဒ၊ အစြန္းေရာက္ အယူသည္း၀ါဒ တို႔ကိုသာ က်င့္သံုးလာခဲ့သည္။
(၂)
လူမ်ိဳးတစ္မ်ိဳး၊ လူစုတစ္စု၏ သမိုင္းကို ေဖ်ာက္ဖ်က္၍ မရစေကာင္းပါ။ အင္အားနည္းေသာ လူစုတစ္ခုကို အင္အားမ်ား ေသာ လူစုတစ္ခုက စစ္ႏိုင္၍ေသာ္လည္းေကာင္း၊ အျခားနည္း အမ်ိုဳးမ်ိဳးျဖင့္ ေသာ္လည္း ေကာင္း၊ ယဥ္ေက်းမႈ အယူ၀ါဒ မ်ား စိမ့္၀င္ေပ်ာက္ကြယ္ သြားေစႏိုင္ေသာ္လည္း အဆိုပါျဖစ္စဥ္ သမိုင္းေၾကာင္းကို ဖံုးကြယ္ေဖ်ာက္ဖ်က္၍ မရႏုိင္ ေၾကာင္း ကမၻာ့ႏိုင္ငံေရး သမိုင္းမ်ားက သက္ေသထူထားၾကသည္။
ျမန္မာႏိုင္ငံ လြတ္လပ္ေရးရၿပီး ခ်ိန္မွစ၍ သုေတသီအမည္ခံ၊ ပညာတတ္အမည္ခံ ရခိုင္အမ်ိဳးသား အခ်ိဳ႕သည္ ရိုဟင္ ဂ်ာတို႔၏ သမိုင္းမွန္ကို ဖံုးကြယ္ေဖ်ာက္ဖ်က္ရန္ အလို႕ငွာ- စာတမ္းအသြယ္သြယ္၊ ေဆာင္းပါးအမ်ိဳးမ်ိဳး၊ စာေစာင္အဖံုဖံု ေရးသားထုတ္ေ၀ၾကသည္။ လုပ္ႀကံဇာတ္လမ္းမ်ိဳးစံုကို ျပည္သူတို႔ထံ ၀ါဒျဖန္႔ၾကသည္၊ အစိုးရ အဆက္ဆက္သို႔ တင္ျပ လာခဲ့သည္။ ရိုဟင္ဂ်ာတို႔၏ သမိုင္းမွန္ကို ျငင္းဆိုကာ –
(၁) ရခိုင္လူမ်ိဳးမွန္လွ်င္ ဗုဒၶဘာသာ၀င္ ျဖစ္ရမည္။
(၂) အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္ ရခုိင္ျပည္တြင္ မရွိခဲ့။
(၃) ယခုရွိေသာ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ားသည္-
(က) ၁၈၅၀ -ခုႏွစ္ လမ္းေဖာက္လုပ္ရန္ အေရွ႕အိႏၵိယ ကုမၸဏီမွ ေခၚသြင္းလာသူမ်ား၊
(ခ) ၁၈၅၆ -ခုႏွစ္ နယ္ခ်ဲ႕ၿဗိတိသွ်တို႔က လယ္ကူလီအျဖစ္ အသံုးျပဳရန္ ေခၚသြင္းလာသူမ်ား၊
(ဂ) ၁၈၈၀ -ခုေနာက္ပိုင္း ရာသီအလိုက္ စပါးရိတ္သိမ္းရန္လာၿပီး၊ မျပန္ဘဲ ေနထိုင္သူမ်ား၊
(ဃ) ၿဗိတိသွ် အုပ္ခ်ဳပ္ေရးလက္ထက္ ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ တံခါးမရွိ၊ ဓါးမရွိ ခိုး၀င္လာသူမ်ား၊
(င) ၁၉၄၂ -ခုႏွစ္ေနာက္ပိုင္း ခိုး၀င္လာသူမ်ား၊
(စ) ဖဆပလ အစိုးရက မဲရယူလို၍ ေခၚသြင္းလာသူမ်ား၊
(ဆ) ၁၉၇၁ -ခုႏွစ္ ဘဂၤလားေဒ့ရွ္ႏိုင္ငံ ေပၚေပါက္လာၿပီး၊ ျပည္တြင္းစီးပြါး ပ်က္ျပားသျဖင့္ အငတ္ေဘးမွ ေျပး ၀င္လာသူမ်ား။
(ဇ) ဟသာၤစီမံခ်က္ျဖင့္ ၀င္လာသူမ်ား၊
(စ်) ၈၈ -ခု ဒီမိုကေရစီ လႈပ္ရွားမႈတြင္ ၀င္ေရာက္လာသူမ်ား – သာျဖစ္ၾကသည္။
ထို႕ေၾကာင့္ ယင္းတို႔သည္ ျမန္မာႏိုင္ငံ တိုင္းရင္းသားမ်ားမဟုတ္၊ ဧည့္ႏိုင္ငံသားမ်ားသာ ျဖစ္တန္ရာသည္။
ဤကဲ့သို႔ အေျခအျမစ္မရွိ ေျပာဆိုေရးသား ၀ါဒျဖန္႔မႈမ်ားသည္ ရိုဟင္ဂ်ာ သမိုင္းမွန္ကို ေဖ်ာက္ဖ်က္ရန္ ႀကိဳးပမ္းမႈမ်ား သာျဖစ္သည္။ မဟာဗမာ လူမ်ိဳးႀကီး၀ါဒေအာက္တြင္ ျပားျပာ၀ပ္ခံေနရကာ ခရုဆံကၽြတ္ ဘ၀ ေရာက္ေနရလည္း ကိုေရႊ ရခုိင္ အမ်ိဳးသား သုေတသီ အမည္ခံ၊ ပညာတတ္ အမည္ခံတို႕က ရခိုင္ လူမ်ိဳးႀကီး၀ါဒ၊ လူမ်ိဳးစြဲ၀ါဒကို အသက္သြင္း လာျခင္းပင္ ျဖစ္ေပသည္။
(၃)
ယခု ရိုဟင္ဂ်ာဟု ေခၚေသာ ရခိုင္ျပည္ရွိ မူဆလင္တို႔၏ သမိုင္းမွန္ကို ျပည္တြင္းျပည္ပ သမိုင္းသုေတသီမ်ား၏ ေတြ႔ရွိ ခ်က္မ်ား၊ ခရီးသြားမွတ္တမ္း၊ ကိုယ္ေတြ႕မွတ္တမ္းမ်ား၊ သမုိင္းအေထာက္အထားမ်ားကို ေလ့လာၾကည္ရႈပါက ကိုေရႊရ ခိုင္ အမ်ိဳးသားတို႔ ေရးသားေဖၚျပ၊ ၀ါဒျဖန္႔ခ်က္မ်ားႏွင့္ လားလားမွ်မတူေၾကာင္း ေတြ႔ရွိႏိုင္ေပသည္။ အစၥလာမ္ဘာသာ သည္ ၁၈၅၀ -ျပည့္ႏွစ္ထက္ ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀၀ ေက်ာ္ ေစာစြာကပင္ ရခိုင္ျပည္သို႔ ေရာက္ရွိခဲ့ေၾကာင္း ေအာက္ပါခိုင္ မာေသာ သမိုင္းမွတ္တမ္း အေထာက္အထားမ်ားအရ ေလ့လာသိရွိရပါမည္။
အစၥလာမ္ဘာသာသည္ ရခိုင္ျပည္ အပါအ၀င္ ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀၀ ေက်ာ္၊ ၁၂၀၀ ခန္႔ကစ၍ အုပ္စုလိုက္ လည္းေကာင္း၊ တစ္ဦးခ်င္းအားျဖင့္လည္းေကာင္း ျပန္႔ႏွံ႕၀င္ေရာက္ခဲ့ပါသည္။ အေစာဦးေရာက္လာသူမ်ားမွာ အာရပ္ လူမ်ိဳးမ်ား ျဖစ္ၾကသည္။
ေအဒီ ၇၀၀ ႏွင့္ ၁၅၀၀ ၾကားတြင္ အေနာက္တိုင္းမွ အာရပ္ကုန္သည္၊ ပါရွင္းကုန္သည္ ႏွင့္ ေရာမကုန္သည္ တို႔သည္ မိမိတို႔ပင္ရင္းတိုင္း ျပည္မ်ားမွ ရြက္သေဘာၤျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ပင္လယ္ ကမ္းရိုးတမ္းကိုလည္းေကာင္း၊ ယင္းကိုေက်ာ္ လြန္ကာ အေရွ႕ဖက္ တရုတ္ကမ္းေျခသို႔လည္းေကာင္း ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရးအတြက္ ေရာက္ရွိခဲ့ၾကသည္။၂ အာရပ္ တို႔သည္ ပင္လယ္ ကူးသန္းသြားလာရာ၌ အေရးႀကီးေသာ ပင္လယ္ဆိပ္ကမ္းၿမိဳ႕မ်ား၊ ကုန္သည္ေရာင္း၀ယ္ေရး စခန္း မ်ား၊ အခ်က္အခ်ာက်ေသာ ေနရာ၏တည္ေနပံု၊ မ်က္ႏွာျပင္အေနအထား၊ ေနထိုင္သည့္လူမ်ိဳးမ်ား၊ ထြက္ကုန္မ်ား အစရွိသည္တို႔ကို စနစ္ တက် ေလ့လာသုေတသန ျပဳေလ့ရွိရာ- (၉) ရာစု အာရပ္ပထ၀ီ၀င္ ဆရာမ်ား၊ ခရီးသည္မ်ား၊ သုေတသီမ်ား၏ မွတ္ တမ္းမ်ားတြင္ ရခိုင္ျပည္ႏွင့္ ျမန္မာျပည္ေအာက္ပိုင္း မြန္တို႔နယ္ျဖစ္ေသာ ရာမည ေဒသမ်ားအေၾကာင္းကို ေတြ႕ရွိႏိုင္ ေပသည္။၃ ရာခိုင္ရာဇ၀င္မ်ားအရလည္း အာရပ္တို႔သည္ ေအဒီ (၈) ရာစုမွစ၍ ရခိုင္ျပည္သို႔ ေရာက္ရွိအေျခခ်ေနၿပီ ျဖစ္ေၾကာင္း ပါရွိပါသည္။ ရခိုင္ရာဇ၀င္ အေထာက္အထားမ်ားကို ကိုးကား၍ ၁၈၄၄ – ခုထုတ္ ဘဂၤလား ေအးရွာတိခ္ ဆုိဆိုင္ေအတီ ဂ်ာနယ္ ( Journel of the Asiatic Society of Bengal) တြင္ ေအာက္ပါအတိုင္း ေရးသားေဖာ္ျပထားပါသည္။
“ရခိုင္ဘုရင္ မဟာတိုင္း စျႏၵမင္း (ေအဒီ ၇၈၈ – ၈၁၀) လက္ထက္တြင္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းအနီး အာရပ္သေဘၤာမ်ားစြာ ပ်က္ စီးခဲ့ေၾကာင္း၊ သေဘၤာသားမ်ားက ေသေဘးမွလြတ္ကာ နီးရာကမ္းေျခေဒသျဖစ္ေသာ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းသို႔ ၀င္ေရာက္ခိုလံွဳခဲ့ ေၾကာင္း၊ ရခိုင္ဘုရင္ ၾကားသိေသာအခါ ယင္းတို႔အား ေကာင္းမြန္စြာ ျပဳစုဧည့္ခံၿပီး လယ္ယာေျမမ်ားေပးကာ အေျခတ က်ေနထိုင္ခြင့္ ေပးခဲ့ေၾကာင္း” ပါရွိသည္။၄ ေအဒီ ၁၈၇၉ ခုထုတ္ ၿဗိတိသွ်ဘားမားေဂဇက္ (British Burma Gazetters) ကို ကိုးကား၍ အာရ္ဘီ စမတ္ (R. B. Smart) ကလည္း “ေအဒီ ၇၈၈ – ခုႏွစ္တြင္ မဟာတိုင္း စျႏၵမင္း သည္ ရခိုင္ထီးနန္းကို ဆက္ခံခဲ့ေၾကာင္း၊ ၄င္းသည္ ယခင္ ရာမ၀တီ ၿမိဳ႕ေဟာင္းကို ၿမိဳ႕သစ္တည္ေထာင္ကာ ႏွစ္ေပါင္း ၂၂ ႏွစ္တိုင္ စိုးစံခဲ့ေၾကာင္း၊ ယင္းမင္းလက္ထက္တြင္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းအနီးတြင္ သေဘၤာမ်ားစြာ ပ်က္ခဲ့ေၾကာင္း၊ သေဘၤာသားမ်ားမွာ မဟာေမဒင္ ဘာသာ၀င္မ်ားျဖစ္ၾက ေၾကာင္း၊ ယင္းတို႔ကို ရခိုင္ျပည္မသို႔ ပို႔ကာ ေက်းရြာမ်ားတြင္ အတည္တက် ေနရာခ်ထားေပးေၾကာင္း” စစ္ေတြေဂးဇတ္ (Akyab Gazette) တြင္ ေရးသားထားသည္။၅ ျမန္မာႏုိင္ငံ သမိုင္းေကာ္မရွင္ ဥကၠ႒ ျဖစ္ခဲ့ေသာ ဗိုလ္မွဴးဘရွင္ကလည္း- ျမန္မာႏိုင္ငံ ပင္လယ္ဆိပ္ခံၿမိ္ဳ႕မ်ားျဖစ္ေသာ ေက်ာက္ျဖဴ၊ ပုသိမ္၊ သန္လ်င္၊ မုတၱမ၊ ၿမိတ္ စသည္တို႔တြင္ အလားတူ သေဘၤာမ်ား ပ်က္ျပားျခင္းဆိုင္ရာ အၾကာင္းအရာမ်ား အခ်ိန္ကာလ ေစာစြာကပင္ ရွိခဲ့ေၾကာင္း၊ မြန္-ျမန္မာ ရာဇ၀င္မ်ားႏွင့္ အခ်ိဳ႕ ေသာ ဘုရားသမိုင္းမ်ားတြင္ သေဘၤာပ်က္ စစ္သား မ်ားအၾကာင္း ေရးသားထားသည္ကို ေတြ႔ရွိရေၾကာင္း – ၁၉၆၁ -ခု ႏွစ္တြင္ အိႏိၵယႏိုင္ငံ၊ နယူးေဒလီၿမိဳ႕၌ က်င္းပခဲ့ ေသာ အာရွသမိုင္း ႏွီးေႏွာဖလွယ္ပြဲတြင္ တင္ျပေသာ “ျမန္မာႏုိင္ငံ သို႔ အစၥလာမ္သာသနာ၀င္မ်ား ၀င္ေရာက္ လာပံု (ေအဒီ ၁ရ၀၀)” စာတမ္းတြင္ ေရးသားထားပါသည္။
ရခိုင့္သမိုင္းမ်ားအရ – တိုင္းစျႏၵမင္းလက္ထက္ ေ၀သာလီသည္ အထူးစည္းကားခဲ့ေၾကာင္း၊ ႏွစ္စဥ္သေဘၤာအစီး တစ္ ေသာင္းေက်ာ္ ေ၀သာလီသို႔လာေရာက္ ကုန္သြယ္မႈျပဳခဲ့ေၾကာင္း၊ ေ၀သာလီသည္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ ကမ္းေျခ တြင္ အေရးပါေသာ ကုန္သြယ္စခန္းတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ေၾကာင္း သိရွိရပါသည္။၆ ဂ – ရာစုတြင္း တရုတ္ခရီးသည္တို႔၏ မွတ္ တမ္းမ်ားအရလည္း – ဘဂၤလားႏွင့္ ေ၀သာလီတြင္ အာရပ္ႏွင့္ မိုးလူမ်ိဳးပိုင္ သေဘၤာမ်ားစြာ ေတြ႕ရွိေၾကာင္း ပါရွိသည္။ အာရပ္ႏွင့္ ပါရွန္းသမိုင္း အေထာက္အထားမ်ားအရလည္း အိႏိၵယသမုဒၵရာကို “အာရပ္ေရကန္” ဟုေခၚဆိုရေလာက္ ေအာင္ အိႏိၵယသမုဒၵရာတြင္ အာရပ္သေဘၤာမ်ား ဥဒဟို သြားလာခဲ့ေၾကာင္း ပါရွိသည္။၇ ဆရာဦးၾကည္ကလည္း ၈ -ရာ စုအတြင္းက ပုဂံဘုရင္ ပိတ္သံုမင္းလက္ထက္ သထံု၊ မုတၱမ ေဒသမ်ားသို႔ အာရပ္ကုန္သည္မ်ားေရာက္ရွိ ၀င္ထြက္ သြားလာေလ့ရွိခဲ့သည္ကို သကၠရာဇ္ ၈၀၀ ေက်ာ္ေလာက္က ေရးသားထားေသာ အာရပ္မွတ္တမ္းမ်ားမွ သိရေၾကာင္း၊ အာရပ္သေဘၤာမ်ားသည္ အေနာက္ဖက္ ဒမတ္စကတ္ကၽြန္းမွ အေရွ႕အိႏိၵယ ကၽြန္းစုမ်ားႏွင့္ တရုတ္ျပည္မႀကီးအထိ ခရီးေပါက္ေရာက္ေနၿပီျဖစ္ေၾကာင္း ေဖၚျပထားသည္။၈
သို႔ျဖစ္ရာ ထိုေခတ္ထိုအခါက ပင္လယ္ ကူးသန္းသြားလာခဲ့ေသာ ရြက္သေဘၤာမ်ားမွာ ယခုေခတ္ကဲ့သို႔ ေခတ္မီ စက္ကရိယာမ်ားျဖင့္ ခုတ္ေမာင္းႏိုင္ခဲ့သည္ မဟုတ္ေခ်။ မိုးေလ၀သ အခ်က္ျပ ေရဒါစက္မ်ားလည္း မရွိခဲ့ေခ်။ သာမန္ ရြက္သေဘၤာမ်ားသာ ျဖစ္ခဲ့ရာ – ရာသီဥတု အေျခအေန ဆိုးလွ်င္ဆိုးတိုင္း ခံခဲ့ရသည္။ အထူးသျဖင့္ ဘဂၤလား ပင္လယ္ေအာ္သည္ မိုးတြင္းအခ်ိန္ကာလမ်ား၌ ရာသီဥတု အေျခအေနသည္ အလြန္ဆိုးရြားေလ့ရွိရာ ဘဂၤလား ပင္လယ္ ကမ္းေျခတြင္ ပင္လယ္ကူးသေဘၤာမ်ား ေျမာက္ ျမားစြာတို႔မွာ ကံဆိုးမိုးေမွာင္ က်ႏိုင္ၿပီး၊ သေဘၤာသား မ်ားစြာတို႔မွာ သက္ဆံုးရွာေပမည္။ ႏွစ္စဥ္ သေဘၤာအစီး ေသာင္း ေက်ာ္ ၀င္ထြက္ေလ့ရွိေသာ ေ၀သာလီ အနီးတ၀ိုက္ တြင္ ႏွစ္စဥ္ သေဘၤာပ်က္ ကိစၥမွာ နည္းလွမည္ မဟုတ္ေပ။ တိုင္စျႏၵားမင္းလက္ထက္၌သာ မွတ္တမ္းတင္ခဲ့ေသာ္ လည္း ၄င္းထက္ေစာစြာ မရွိခဲ့ဟူလည္း မဆိုႏိုင္ေပ။ ၄င္းေနာက္ ပိုင္းတြင္လည္း မရွိခဲ့ဟု အတတ္မေျပာႏိုင္ေပ။
မည္သို႔ပင္ဆိုေစကာမူ အေရအတြက္မ်ားျပားေသာ သေဘၤာပ်က္မႈမ်ား ျဖစ္ေပၚခဲ့ၿပီး ေျမာက္ျမားစြာေသာ သေဘၤာသား မ်ား၊ ကုန္သည္မ်ား၊ ခရီးသည္မ်ား၊ စစ္သားမ်ားသည္ နီးရာကမ္းေဘး သက္ေဘးလြတ္ေအာင္ ခိုလံွဳခဲ့ရသည္။ ယင္းတို႔ အား မင္းႏွင့္တကြ ျပည္သူတို႔က လိုေလးေသးမရွိေအာင္ ျပဳစု ေစာင့္ေရွာက္ ကူညီခဲ့သည္ သာမက၊ အေျခခ်ေနႏိုင္ ေအာင္ လယ္ေျမေပးကာ ေဆာင္ရြက္ေပးခဲ့သည္။
ဤသို႔ျဖင့္ ေအ ဒီ ၇၀၀ ေက်ာ္မွစ၍ အေရအတြက္ မနည္းလွေသာ သဘာ၀ ေဘးအႏၱရာယ္ေၾကာင့္ ေရာက္ရွိလာသူ သေဘၤာသား အာရပ္မူဆလင္မ်ားသည္ ရခိုင္ျပည္၌ အေျခစိုက္ေနထိုင္ရင္း – ေဒသခံ အမ်ိဳးသမီးမ်ားႏွင့္ အိမ္ေထာင္ သားေမြး ျပဳလာၾကသည္။ ယင္းတို႔၏ ဇနီးမယားမ်ားအား အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ သြတ္သြင္းၿပီး ယင္းတို႔၏ သားသမီး၊ ေျမးျမစ္တီကၽြတ္ တို႔မွာ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္ မူဆလင္မ်ား ျဖစ္လာၾကသည္။ တနည္းအားျဖင့္ ေနာင္တြင္ ရိုဟင္ဂ်ာ ဟု ေခၚထြင္မည့္ လူမ်ိဳးမ်ား၏ မ်ိဳးဆက္စသည္ ရခိုင္ျပည္ လူ႔အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ေအဒီ ၇၀၀ ေက်ာ္မွစ၍ စတင္ေပၚ ေပါက္ အေျခစိုက္ လာခဲ့ေလသည္။
ပါရွန္ႏွင့္ အာရပ္ကုန္သည္တို႔မွာ ပင္လယ္ေရေၾကာင္း ကူးလူးသြားလာရင္း အခ်က္အခ်ာက်ေသာေဒသမ်ားႏွင့္ ကမ္း သာယာအရပ္မ်ားတြင္ ေရာင္း၀ယ္ေရးစခန္းမ်ားျပဳလုပ္ကာ အေျခခ်ေနထိုင္လာခဲ့သည္။ အလားတူ ရခိုင္ျပည္အပါအ ၀င္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ ေရာင္း၀ယ္ေရးစခန္းမ်ား၌လည္း ပါရွန္ႏွင့္ အာရပ္ကုန္သည္တို႔သည္ အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့သည္။၉ ထို႔ ျပင္ ရခိုင္ကမ္းရိုးတန္းႏွင့္ ျမန္မာ့ပင္လယ္ကမ္းရိုးတန္းတေလွ်ာက္ အစၥလာမ္ဘာသာ ဒါရ္ဂါ (ေခၚ) သူေတာ္စင္မ်ား၏ ဂူဗိမာန္မ်ားက သေဘၤာသားမ်ား၊ ကုန္သည္မ်ား အျပင္ သူေတာ္စင္တို႔ကလည္း ေရာေႏွာ၀င္ေရာက္ ေနထိုင္လာခဲ့ ေၾကာင္း သက္ေသခံေနသည္။၁၀
ဥေရာပလူမ်ိဳးမ်ားျဖစ္ၾကေသာ ဗဲေတမာ (Varthema)၊ ဘာဘ႔ို(စ) (Barbose)၊ ဆီဇာ ဖဲဒရိဒ္ (Caesar Frederide)၊ ရဲလ(ဖ) ဖီတ္(ရွ) (Ralph Fitch) ႏွင့္ ေပၚတူဂီလူမ်ိဳးမ်ား၏ ေရးသားခ်က္မ်ားအရ ဘဂၤလားကမ္းေျခေဒသမ်ားတြင္ မူဆလင္ကုန္သည္ အေျမာက္အျမား အေျခစိုက္ေနထိုင္လ်က္ရွိခဲ့ေၾကာင္း၊ အမ်ားအားျဖင့္ အာရပ္လူမ်ိဳးမ်ားျဖစ္ၾက ေၾကာင္း၊ မူဆလင္မ်ားက စစ္တေကာင္းကို သိမ္းသြင္းႏိုင္ခဲ့ေသာ ေအဒီ ၁၃၃၈ – ခု မတိုင္မီကပင္ မူဆလင္ေျမာက္ ျမားစြာတို႔သည္ စစ္တေကာင္းႏွင့္ ရခိုင္ကမ္းရိုးတန္းအထိ ပ်ံ႕ႏွံ႕ေနထိုင္ခဲ့ေၾကာင္း ေရးသားေဖာ္ျပထားသည္ကို ေတြ႔ရွိ ရပါသည္။၁၁
သို႔ျဖစ္ရာ သမိုင္းသုေတသီပညာရွင္မ်ား၏ ေရးသားျပဳစုထားေသာ မွတ္တမ္းမ်ားအရ အစၥလာမ္ဘာသာသည္ ရခိုင္ ျပည္အပါအ၀င္ ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ လြန္ခဲ့ေသာႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀၀ ေက်ာ္ ၁၂၀၀ ခန္႔မွစ၍ ေရာက္ရွိ အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့ၾက ေၾကာင္း သိရွိရပါသည္။ အေစာဦးေရာက္လာသူမ်ားမွာ အာရပ္၊ မိုးႏွင့္ ပါရွန္လူမ်ိဳးျဖစ္ၾကသည္။ ယင္းတို႔သည္ မိမိတို႔ ၏ ကိုယ္ပိုင္ယဥ္ေက်းမႈထံုးစံ၊ အစၥလာမ္ဘာသာအယူ၀ါဒ၊ က်င့္စဥ္တို႔ႏွင့္အတူ ေဒသခံမ်ားႏွင့္ေရာေႏွာေပါင္းသင္း အေျခစိုက္ေနထိုင္လာခဲ့ေသာ ေအဒီ ၇၀၀ ေက်ာ္မွစ၍ ႏွစ္ေပါင္း ၇၀၀ ေက်ာ္အတြင္း ေဒသခံအယူအဆ အေလ့အထ တို႔ပါ ေရာေႏွာပါ၀င္ေသာ ယဥ္ေက်းမႈသစ္တစ္ရပ္ကို ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္လာခဲ့သည္။ ယင္းသို႔ျဖင့္ ေအဒီ ၁၄ – ရာစု မတိုင္ မီကစ၍ ရခိုင္ဗုဒၶဘာသာ လူ႕အဖြဲ႕အစည္းၾကားတြင္ ဦးေရမနည္းလွေသာ ခိုင္မာေတာင့္တင္းသည့္ လူ႔အဖြဲ႕အစည္း တစ္ရပ္သည္ ရခိုင္ျပည္၌ ေပၚထြန္းလာခဲ့သည္။
(၄)
ေအဒီ ၁၅ – ရာစုသို႔ ေရာက္ေသာအခါ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ား အလံုးအရင္းျဖင့္ ၀င္ေရာက္လာရန္ အေၾကာင္းတရား က ဖန္တီးလာသည္။ ယင္းမွာ အင္း၀ မင္းေခါင္၏ တိုက္ခိုက္မႈေၾကာင့္ ရခိုင္ဘုရင္ နရမိတ္လွသည္ ဘဂၤလား ေဂါ့ဘု ရင္ထံ ခိုလံွဳခဲ့သည္။ ၄င္းသည္ ေဂ့ါတြင္ ႏွစ္ေပါင္း ၂၄ – ႏွစ္ ေနထိုင္ခဲ့ရၿပီး၊ ေဂါ့ ဆုလ္တန္၏ စစ္သည္ အကူအညီျဖင့္ ရခိုင္ထီးနန္းကို ျပန္လည္ ဆက္ခံႏိုင္ခဲ့သည္။ ေဂါ့ဘုရင္ မူဟာမတ္ ရွားသည္ ၁၄၂၉ – ခုႏွစ္တြင္ စစ္သူႀကီး ၀လီခန္ ဦး စီးေသာ စစ္သည္အင္အား ေသာင္းေက်ာ္ကိုလည္းေကာင္း၊ ၁၄၃၀ – ခုႏွစ္တြင္ စစ္သူႀကီး စန္ဒီခန္ ဦးစီးေသာ ထိုထက္ မ်ားျပားေသာ စစ္သည္အင္အားရွိသည့္ စစ္တပ္ကိုလည္းေကာင္း ေစလႊတ္ခဲ့သည္။ ဤစစ္သည္မ်ားသည္ နရမိတ္လွ အား ရခိုင္ထီးနန္းကို ျပန္လည္ရယူေစခဲ့ၿပီး – ဘဂၤလားသို႔ ျပန္သြားျခင္းမျပဳဘဲ၊ ေျမာက္ဦးတ၀ိုက္တြင္ အေျခစိုက္ ေန ထိုင္လာခဲ့ၾကသည္။ ယင္းတို႔အား ရခိုင္ဘုရင္ ရာထူးႀကီးငယ္ေပးကာ မင္းမွဴးထမ္းေစခဲ့သည္။ ဤစစ္သည္မ်ားမွာ အမ်ားအားျဖင့္ တူရကီမ်ိဳးႏြယ္မ်ား၊ ပါရွန္မ်ားႏွင့္ အာဖဂန္ ပထန္လူမ်ိဳး မူဆလင္ဘာသာ၀င္မ်ား ျဖစ္ၾကသည္။
(၅)
ရခိုင္ဘုရင္ နရမိတ္လွသည္ ေဂ့ါဘုရင္ ဆုလ္တန္၏ စစ္သည္အကူအညီျဖင့္ ဘုရင္ျပန္ျဖစ္လာၿပီး ၁၄၃၀ – ခုႏွစ္တြင္ ေျမာက္ဦးၿမိဳ႕ကို တည္ေထာင္သည္။ “ပါရွန္ဘာသာစကားကို ရံုးသံုးဘာသာအျဖစ္ ျပ႒ာန္းလိုက္သည္။” ကလီမာ ပါေသာ ဒဂၤါးမ်ားကိုသြန္လုပ္ အသံုးျပဳလာရသည္။ ၄င္းအပါအ၀င္ ေနာင္ဆက္ခံေသာ မင္းအမ်ားအျပားမွာ မူလ သကၠတ၊ ပါဠိ အမည္မ်ားအျပင္ မူဆလင္ ဘြဲ႕အမည္မ်ားကို ခံယူခဲ့သည္။ နန္းတြင္းစီရင္အုပ္ခ်ဳပ္မႈစနစ္ႏွင့္ နန္းခန္းနန္း နား တို႔မွာ ေဒလီႏွင့္ ေဂ့ါရွိ မူဆလင္ ပံုစံအတိုင္း ေျပာင္းလဲလိုက္သည္။ သို႔ျဖစ္ရာ ရခိုင္ဘုရင္အေနျဖင့္ အဆိုပါအ တြက္ အတတ္ပညာရွင္မ်ား၊ အသိပညာရွင္မ်ား၊ တရားသူႀကီးမ်ား၊ ပညာရွိအမတ္မ်ား၊ အႏုဗိသုကာ ပညာရွင္မ်ား၊ လက္မႈပညာရွင္မ်ား လိုအပ္လာသည္။ သို႔ေၾကာင့္ ဘဂၤလားမွ ေျမာက္မ်ားစြာေသာ မူဆလင္ တတ္သိပညာရွင္မ်ား ႏွင့္ လက္မႈပညာရွင္တို႔မွာ ေတာ္ရာတန္ရာ ရာထူးရာခံမ်ားျဖင့္ ခ်ီျမွင့္ျခင္းခံရကာ အေျခခ်ေနထုိင္ လာၾကသည္။
သမိုင္းပါရဂူ ေဒါက္တာ ေအနာမုလ္ေဟာက္ႏွင့္ သုေတသီ အဗၺဒူလ္ေကာ္ရိမ္ တို႔၏ အဆိုအရ – မင္းေစာမြန္ (နရမိတ္ လွ) ရခိုင္ထီးနန္း ျပန္လည္ရရွိသည္ေန႔မွစ၍ ၀န္ႀကီးမ်ား၊ မွဴးမတ္ဗိုလ္ပါမ်ား၊ သမားေတာ္မ်ား၊ တရားသူႀကီးမ်ား၊ စစ္သည္မ်ား၊ ကုန္သည္မ်ား၊ ေစ်းသည္မ်ား၊ အလုပ္သမားမ်ား စသည္ျဖင့္ ေျမာက္ျမားစြာေသာ မူဆလင္ မင္းမွဴးထမ္း တို႔သည္ ရခိုင္ျပည္သို႔ ၀င္ေရာက္လာၿပီး ကာလၾကာေသာအခါ သာမန္အရပ္သားမ်ားၾကား စိမ့္၀င္သြားေလေၾကာင္း ဆိုထားပါသည္။၁၂
စစ္တေကာင္းကို မူဆလင္တို႔က ၁၃၃၈ – ခုႏွစ္မွ ၁၅၃၈ – ခုႏွစ္ထိ ထိန္းသိမ္းႏိုင္ခဲ့ၿပီး၊ ၁၅၃၈ – ခုႏွစ္မွ ၁၆၆၆ – ခုႏွစ္ ထိ စစ္တေကာင္းသည္ ရခိုင္ပိုင္နက္ျဖစ္ခဲ့ျပန္သည္။ ဤႏွစ္ေပါင္း ၃၀၀ ေက်ာ္ ကာလအတြင္း စစ္တေကာင္းႏွင့္ ေျမာက္ဦးေနျပည္ေတာ္သည္ အိမ္ဦးႏွင့္ ၾကမ္းျပင္အလား ျဖစ္ခဲ့ရေလသည္။ စီးပြါးကုန္သြယ္မႈမွအစ တစ္ဖက္ႏွင့္ တစ္ဖက္၊ တစ္နယ္ႏွင့္တစ္နယ္ ဥဒဟို သြားလာမႈမ်ားရွိခဲ့သည္။ ဤအေတာ္အတြင္း မူဆလင္ ေျမာက္မ်ားစြာတို႔သည္ စစ္တ ေကာင္းမွ ရခိုင္ေဒသအႏွံ႔သို႔ ျပန္႔ႏွံ႕ေနထိုင္လာၾကသည္။ အထူးသျဖင့္ မင္းေနျပည္ေတာ္ျဖစ္ေသာ ေျမာက္ဦးသို႔ လာေရာက္ အေျခစိုက္လာသည္။ နန္းတြင္းနန္းျပင္တြင္ မူဆလင္တို႕ၾသဇာ တိုးပြားလာသည္။၁၃
ရခိုင္ျပည္ရွိ အာရပ္၊ ပါရွန္၊ ပထန္တို႔ျဖင့္ ဖြဲ႕စည္းလာခဲ့ေသာ မူဆလင္ လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ စစ္တေကာင္းမူဆလင္ တို႔၏ ယဥ္ေက်းမႈမ်ား ထိုးေဖာက္၀င္ေရာက္လာသည္။
ေအဒီ ၁၆ – ရာစုေႏွာင္းပိုင္းမွ ၁၇ – ရာစု အလယ္ပိုင္းကာလသည္ ဘဂၤလားတြင္ ႏိုင္ငံေရးမတည္မၿငိမ္ ျဖစ္ခဲ့ေသာ ကာလျဖစ္သည္။ အာဖဂန္ ပထန္တို႔၏ၾသဇာ တစတစ ယုတ္ေလ်ာ့လာၿပီး၊ မဂိုတို႔၏ၾသဇာ တျဖည္းျဖည္း ႀကီးထြားလာ သည္။ ယင္းေၾကာင့္ ဘဂၤလားရွိ ပထန္ တတ္သိပညာရွင္မ်ားႏွင့္ မင္းမွဴးထမ္း ေျမာက္ျမားစြာတို႔မွာ အေရွ႕ဖက္သို႔ ထိမ္းေရွာင္လာေလသည္။ ယင္းတို႔အနက္မွ အခ်ိဳ႕မွာ ေျမာက္ဦးေနျပည္ေတာ္သို႔ လာေရာက္ခိုလွံဳကာ အေရးႀကီး ေသာ ရာထူးမ်ားတြင္ ၀င္ေရာက္ ခစားလာသည္။၁၄ ထို႔ျပင္ ဘဂၤလားအား မဂိုအင္ပါယာသို႔ သိမ္းသြင္းလိုက္ေသာအခါ ေဂ့ါစစ္သည္မ်ားႏွင့္ တိုင္းသူျပည္သားမ်ားစြာတို႔မွာ စစ္ေဘးဒဏ္ေၾကာင့္ ထြက္ေျပးထိမ္းေရွာင္လာရင္း ရခိုင္ပိုင္နယ္ ေျမမ်ားသို႔ ၀င္ေရာက္ခိုလံွဳ ေနထိုင္လာခဲ့ၾကသည္။ ယင္းေၾကာင့္ ၁၇ – ရာစု အေစာပိုင္းတြင္ ရခိုင္ျပည္ မူဆလင္ဦးေရ ပိုမိုတိုးပြါးလာကာ အစၥလာမ္ဘာသာႏွင့္ မူဆလင္ယဥ္ေက်းမႈသည္လည္း ပိုမိုထြန္းကားလာခဲ့သည္။
(၆)
ရခုိင္ျပည္တြင္ မူဆလင္အင္အား တိုးပြါးလာေစေသာ အျခားအေၾကာင္းတစ္ရပ္မွာ ၁၇ – ရာစုတြင္ ဘဂၤလားပင္လယ္ ေအာ္ အေရွ႕ပိုင္းသို႔ ေပၚတူဂီမ်ား ၀င္ေရာက္လာျခင္းပင္ ျဖစ္ပါသည္။ ၁၇ – ရာစု အေစာပိုင္းကာလမွစ၍ ေပၚတူဂီ တို႔ သည္ ဘဂၤလားႏွင့္ ရခိုင္ကမ္းေျခသို႔ ေရာက္ရွိေနၿပီးျဖစ္သည္။ ထိုစဥ္က ေပၚတူဂီတို႔သည္ ေရေၾကာင္းအတတ္ပညာ၊ ေခတ္မီလက္နက္ပညာ ႏွင့္ ခံတပ္တည္ေဆာက္မႈ အတတ္ပညာတို႔ကို ပို၍ ကၽြမ္းက်င္စြာ တတ္ေျမာက္ၾကသည္။ ရခိုင္တို႔က ေပၚတူဂီတို႔အား ကုန္ကူးခြင့္ ေပးျခင္းအားျဖင့္ မိမိတို႔အက်ိဳး ျဖစ္ထြန္းလိမ့္မည္ဟု ျမင္ခဲ့သည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ယင္းတို႔အား ကုန္ကူးခြင့္ႏွင့္ သေဘၤာမ်ား ရပ္နားေဆာက္လုပ္ခြင့္ကို ေပးခဲ့သည္။ ေပၚတူဂီတို႔၏ အဓိက စီးပြါးေရး လုပ္ငန္းမွာ ကၽြန္ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရးပင္ျဖစ္သည္။ ရခိုင္တို႔သည္ ေပၚတူဂီတို႔ႏွင့္ ပူးေပါင္းၿပီး၊ စစ္ဒဏ္ေၾကာင့္ အင္ အား ယုတ္ေလ်ာ့ေနေသာ ဘဂၤလားတြင္ ပင္လယ္ဓါးျပတိုက္လုပ္ငန္းကို စတင္ေတာ့သည္။ ဓါးျပတိုက္သည္ဆိုရာ၌ ဥစၥာပစၥည္းကို တိုက္ယူရံုသာ မဟုတ္ဘဲ၊ ေတြ႕ရာလူတိုင္း လက္ရဖမ္းဆီး ခ်ဳပ္ေႏွာင္ သယ္ေဆာင္ယူလာကာ လူ႔သ မိုင္းတြင္ အရက္စက္ဆံုး၊ အဆိုး၀ါးဆံုး၊ ယုတ္မာဆံုးေသာ ကၽြန္ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရး ျပဳလုပ္ျခင္းပင္ျဖစ္သည္။ ဖမ္း ဆီးရမိေသာ ကၽြန္မ်ားအနက္ အတတ္ပညာရွင္မ်ား၊ လက္မႈပညာရွင္မ်ားကို ရခိုင္ဘုရင္အားေပးကမ္းၿပီး၊ က်န္ကၽြန္မ်ား ကို ကၽြန္ေဈးကြက္တြင္ ေရာင္းခ်သည္။ သို႔တည္းမဟုတ္ ရခိုင္နယ္မ်ားတြင္ အတင္းအဓၶမ အေျခခ်ေနထိုင္ေစကာ လယ္ယာစိုက္ခင္း၊ ပ်ိဳးခင္းမ်ားတြင္ ကိုင္းေစသည္။၁၅ ယင္းသို႔ ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာခဲ့ရာတြင္ ဟိႏၵဴလူမ်ိဳးမ်ားအျပင္ မူဆလင္မ်ားလည္း မ်ားစြာပါ၀င္ခဲ့သည္။ ဆယိဒ္စစ္စစ္မ်ား၊ ဆယိဒ္အႏြယ္ဖြားမ်ားလည္း ပါ၀င္ခဲ့သည္ဟု ၁၇ – ရာစု၏ ထင္ရွားေသာ သမိုင္းသုေတသီ တစ္ဦးလည္းျဖစ္၍ ေပၚတူဂီ၊ ေမာဂ္တို႔ ေသာင္းက်န္းမႈကို မ်က္ျမင္ကိုယ္ေတြ႕ျဖစ္ေသာ ရွီဟာဘ္အြဒၵိန္း တာလီရွ္ (Shihabuddin Talish) က ဆိုထားသည္။၁၆ စယိဒ္ဆိုသည္မွာ တမန္ေတာ္ မူဟာမတ္ (စြ)၏ အမ်ိဳးအႏြယ္မ်ားမွ ဆင္းသက္လာသူမ်ားကို ေခၚဆိုသည္။၁၇
ယင္းသို႔ ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာသူမ်ားေၾကာင့္ ရခိုင္နယ္တြင္ မူဆလင္ဦးေရ တိုးပြါးလာခဲ့သည္။ ၿဗိတိသွ်လူမ်ိဳး ဖဲယား က-ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာေသာ မူဆလင္ဦးေရသည္ ရခိုင္ျပည္လူဦးေရ၏ ၁၅ % ခန္႔ ရွိလိမ့္မည္ဟု ခန္႔မွန္းခဲ့သည္။၁၈
(၇)
ရခိုင္ျပည္တြင္ ျပင္ပမွေရာက္လာေသာ မူဆလင္လူမ်ိဳးမ်ားႏွင့္ ယင္းတို႔၏ သားမယားမ်ားသာ အစၥလာမ္ဘာသာကို ကိုးကြယ္ေနသည္ မဟုတ္ဘဲ၊ ဟိႏၵဴဘာသာ၀င္အခ်ိဳ႕လည္း အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းလာၾကသည္။ ထို႔အျပင္ ဗုဒၶဘာသာကို အစဥ္တစိုက္ ကိုးကြယ္ေနၾကၿပီးသူမ်ားလည္း အစၥလာမ္သို႔ ကူးေျပာင္းကိုးကြယ္မႈမ်ား ရွိခဲ့သည္။ ဤအ ေၾကာင္းကို ရခိုင္မဟာရာဇ၀င္ ဇာတ္ေတာ္ႀကီးတြင္ “သကၠရာဇ္ ၈၈၇ ခုႏွစ္ ကိုးဆက္ေျမွာက္ေသာ ဇယတၱ မင္းေစာမြန္ လက္ထက္၌ ရုမ္ ပါသွ်ားမင္း၏ သန္အမတ္ႀကီး ကာဒီ၊ မူသွ်ာ၊ ေဟာ္ႏုမ်ာတို႕သည္ ႏိုင္ငံေတာ္၌ မဟာမတ္ဒန္ သာသနာ စည္ပင္ ျပန္႔ေျပာေစျခင္းငွါ၊ ပူလီေက်ာင္းတို႔သည္ ၿမိဳ႕ေတာ္၌ အျပန္႔အႏွန္႔ တည္ေဆာက္လုပ္ၾက၍ ၿမိဳ႕ေတာ္တြင္ သူအေပါင္းတို႔အား ေဟာေျပာျပသလ်က္ ေန႔စဥ္မျပတ္ ျပဳလုပ္ေတာ္မူေလသည္။ ထိုအခါ အခ်ိဳ႕ေသာ ဗုဒၶဘာသာ လူမ်ိဳးတို႔ သည္ ယုန္ၾကည္လ်က္ ၄င္းဘာသာ၌၀င္၍ ၄င္းတရားကို ေဆာံတည္လွ်က္ ျဖစ္ရွိၾကေလသည္။ သို႔ႏွင့္ မဟာမတ္ဒန္ လူမ်ိဳးတို႕သည္ ႏိုင္ငန္ေတာ္၌ ဖုန္းလႊန္းစိုးမိုးလ်က္ ျပန္႔ႏွန္႔စြာ +ဖစ္ ရွိေလသည္။ ဘုရင္မင္းျမတ္ ကိုလည္း လက္ေဆာင္ ပန္နာပို႔ဆက္လွ်က္ ဘုရင္မင္းအား ၄င္းသန္အမတ္ႀကီးတို႔ကို မ်ားေသာအားျဖင့္ မိတၱာ သက္၀င္လ်က္ ျဖစ္ရွိေလသည္။” ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။
၁၅ – ရာစုတြင္ မ်ားစြာေသာ ဗုဒၶဘာသာ ရခိုင္တို႔မွာ အစၥလာမ္ဘာသာကို ကိုးကြယ္၍ မူဆလင္မ်ားျဖစ္ၾကေၾကာင္း ဦး ၾကည္က “ျမန္မာရာဇ၀င္ သိမွတ္ဘြယ္ရာ အျဖာျဖာ” စာအုပ္တြင္ ေရးသားခဲ့ေပသည္။ ႏိုင္ငံေတာ္ေကာင္စီ၀င္ေဟာင္း သတင္းစာဆရာ ဦးလွထြန္းျဖဴကလည္း – ဗုဒၶဘာသာ၀င္အခ်ိဳ႕ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းခဲ့ၾကေၾကာင္း “ေအာင္ ပန္းႀကီးေငြ စကားရည္လုပြဲ” စာအုပ္တြင္ အတည္ျပဳေဖာ္ျပထားသည္။
ထိုစဥ္က ရခိုင္ျပည္ အေလ့အထတစ္ခုမွာ ႏိုင္ငံျခားက လာသူမ်ားကလည္း ဆႏၵရွိလွ်င္ ရခိုင္ျပည္သူမ်ားႏွင့္ လက္ထပ္ ထိမ္းျမားႏိုင္သည္။ သို႔ေသာ္ ရခိုင္ျပည္မွ ထြက္သြားေသာအခါ သားမယားမ်ားကို ေခၚေဆာင္သြားခြင့္ မရွိခဲ့ေခ်။ သို႔ေၾကာင့္ ဥေရာပသားတို႔သည္ ၄င္းတို႔၏ ရခိုင္ဇနီးမယားႏွင့္ သားသမီးမ်ားကို ရခိုင္ျပည္၌ ခ်န္ထားပါက အစၥလာမ္ ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းသြားမည္ဟု စိုးရိမ္၍ ခိုးယူေခၚေဆာင္သြားခဲ့ေသာ အမႈကိစၥမ်ားစြာ ေပၚခဲ့ေၾကာင္း – ဒတ္(ခ်) မွတ္တမ္းမ်ားတြင္ ေတြ႕ရသည္။ သို႔ေၾကာင့္ အျခားဘာသာမ်ားမွ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းကိုးကြယ္သူမ်ား လည္း ရခိုင္ျပည္တြင္ မနည္းလွေပ။
(၈)
မူဆလင္တို႔၏ အလြန္အေရးႀကီးေသာ ရခိုင္ျပည္ႏွင့္ ယွက္ႏြယ္သည့္ ဇာတ္လမ္းတကြက္ ရွိပါေသးသည္။ ယင္းသည္ ကား မဂို အိမ္ေရွ႕မင္းသား ရွားရႈဇားသည္ ရခိုင္ျပည္သို႔ ေရာက္ရွိလာျခင္းပင္ျဖစ္သည္။ ေအဒီ ၁၆၆၀ တြင္ အိႏိၵယျပည္ ၌ ရွားဂ်ဟန္ဘုရင္ ကြယ္လြန္ခဲ့ရာ သားေတာ္ ရွားရႈဇားသည္ ေနာင္ေတာ္ ၾသရန္ဂဇစ္ ႏွင့္ နန္းလုခဲ့ရာ အေရးနိမ့္သ ျဖင့္ ရခိုင္ဘုရင္ စႏၵသုဓမၼမင္း (၁၆၅၂ – ၁၆၈၄) ထံ အကူအညီေတာင္း ခို၀င္လာသည္။ စႏၵသုဓမၼမင္း အား ကတိမ တည္ ဟုဆိုကာ ရွားရႈဇား ပုန္ကန္ခဲ့ရာ ရွားရႈဇား က်ဆံုးခဲ့သည္။ ၄င္းႏွင့္ပါလာေသာ အေႁခြအရံ ကမန္ (ေလးသည္ ေတာ္) တို႔အား ရခိုင္ဘုရင္ ကိုယ္ရံေတာ္အျဖစ္ ခန္႔ထားခဲ့သည္။ ထိုစဥ္ကစ၍ ကမန္မူဆလင္ဟု ရခိုင္ျပည္တြင္ တည္ရွိ လာသည္။ ရွားရႈဇားႏွင့္အတူ ကမန္ေလးသည္ေတာ္ သံုးေထာင္ေက်ာ္ ပါရွိခဲ့သည္ဟု အခ်ိဳ႕သမိုင္းဆရာမ်ားက ဆိုပါ သည္။ ေနာင္ဘဂၤလားႏွင့္ အိႏိၵယတို႔မွလည္း ေလးသည္ေတာ္ အမ်ားအျပားအျပင္၊ အိႏိၵယေတာင္ပိုင္းမွလည္း စစ္သည္အေျမာက္အျမား ကိုယ္ရံေတာ္တပ္တြင္ အမွဴးထမ္းလာခဲ့သည္။ ၁၆၈၅ – ခုႏွစ္တြင္ နန္းတြင္းကိုယ္ရံေတာ္ တပ္သားအင္အား ေလးေသာင္းေက်ာ္ ရွိခဲ့သည္ဟု ဆိုသည္။၁၈ မင္းဘာႀကီးလက္ထက္ ကမန္သူရဲေကာင္း ၅ ေသာင္း ေက်ာ္ခဲ့ဟု ေစာမဲက်ီ စာအုပ္တြင္ အရွင္ ဥကၠံက ေဖၚျပခဲ့သည္။
(၉)
သို႔ျဖစ္ရာ ၁၇ – ရာစု ရခိုင္ျပည္တြင္ –
(၁) သဘာ၀ ေဘးအႏၱရာယ္ေၾကာင့္ ေရာက္ရွိလာရေသာ အာရပ္မူဆလင္မ်ား၊
(၂) ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရးေၾကာင့္ ေရာက္ရွိေနထိုင္ အေျခစိုက္လာေသာ အာရပ္၊ ပါရွန္ကုန္သည္မ်ား၊
(၃) ရခုိင္ဘုရင္ နရမိတ္လွ၏ ေမတၱာရပ္ခံခ်က္အရ ေဂါ့ဘုရင္၏ စစ္သည္အကူအညီအျဖစ္ ေရာက္ရွိလာၿပီး၊ နရ မိတ္လွအား နန္းတင္ေပးခဲ့ေသာ တူရကီ၊ ပါထန္၊ ပါရွန္ စစ္သည္ေတာ္မ်ား၊
(၄) ရခိုင္ျပည္၏ စီရင္အုပ္ခ်ဳပ္မႈ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈ လုပ္ငန္းစဥ္ အဆင့္ဆင့္အတြက္ မရွိမျဖစ္လိုအပ္၍ ဖိတ္ေခၚ၊ ေခၚယူခဲ့သျဖင့္ လာေရာက္မင္းမွဴးထမ္းခဲ့သူမ်ား၊
(၅) ဘဂၤလား ႏိုင္ငံေရးႏွင့္ စစ္ေရးအေျခအေနအရ မေနႏိုင္ဘဲ ရခိုင္ျပည္ထဲသို႔ ခိုလံႈလာသူမ်ား၊
(၆) ေပၚတူဂီ-ေမာဂ္တို႔က ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာေသာ ဘဂၤါလီလူမ်ိဳးမ်ား၊
(၇) ဟိႏၵဴဘာသာ၀င္၊ ဗုဒၶဘာသာ၀င္ တို႔မွ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းလာသူမ်ား၊
(၈) ကိုယ္ရံေတာ္တပ္မ်ား အစရွိသည့္ အရပ္ေဒသမ်ိဳးစံုမွလာေသာ လူမ်ိဳး အမ်ိဳးမ်ိဳးတို႔သည္ ေဒသတစ္ခုတည္း
သို႔ တစ္ဦးခ်င္း၊ ႏွစ္ဦးခ်င္းမွစ အုပ္စုလိုက္လည္းေကာင္း၊ အလံုးအရင္းျဖင့္လည္းေကာင္း ရာစုေပါင္းဆယ္ေက်ာ္ တစတစ အေျခစိုက္ ေနထိုင္လာခဲ့သည္။ ယင္းသို႔ အေျခစိုက္ ေနထိုင္လာရင္း၊ ယင္းတို႔ အသီးသီးတို႔၏ ကိုယ္ပိုင္ယဥ္ ေက်းမႈ၊ ဓေလ့ထံုးစံ၊ အစၥလာမ္ဘာသာ၀ါဒႏွင့္ က်င့္စဥ္တို႔ႏွင့္အတူ ေဒသခံတို႔၏ ထံုးဓေလ့မ်ားကိုပါ ေရာေႏွာၿပီး၊ ရခိုင္ ျပည္ လူ႔အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယဥ္ေက်းမႈသစ္တစ္ရပ္ ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္လာခဲ့ၿပီး မ်ိဳးဆက္သစ္တစ္ရပ္ကို ေပၚထြန္းေစခဲ့ သည္။ ယင္းတို႔ “ရိုဟင္” ဟုေခၚေသာ ရခိုင္ျပည္တြင္ ေနထိုင္သူမ်ားျဖစ္သျဖင့္ “ရိုဟင္ဂ်ာ” (ရိုဟင္သား)ဟု ေခၚထြင္ လာခဲ့သည္။
မူဆလင္ ယဥ္ေက်းမႈ၏ အက်ိဳးဆက္မ်ားေၾကာင့္ ရခိုင္လူမ်ိဳးတို႔၏ ယဥ္ေက်းမႈမွာလည္း တစတစ တိုးတက္လာခဲ့ေပ သည္။ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးနယ္ပယ္၌လည္းေကာင္း၊ စစ္ဖက္၌လည္းေကာင္း တိုးတက္မႈမ်ား အဆင့္ဆင့္ ျဖစ္ထြန္းခဲ့ေပသည္။
(၁၀)
သို႔ျဖစ္ရာ ရိုးမတဖက္ေက်ာ္မွ ဗမာလူမ်ိဳးမ်ားက ရခိုင္ျပည္ကို က်ဴးေက်ာ္တိုက္ခိုက္ သိမ္းပိုက္ခဲ့ေသာ ၁၇၈၅ – ခုႏွစ္ မတိုင္မီက ရခိုင္ျပည္တြင္ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္ မူဆလင္လူမ်ိဳးေပါင္း သိန္းႏွင့္ခ်ီၿပီး ရာစုႏွစ္မ်ားစြာကတည္းကပင္ အေျခစိုက္ေနထိုင္လာခဲ့ၿပီး၊ ဗမာတို႔ထက္ အဆေပါင္းမ်ားစြာ တိုးတက္သစ္လြင္ေသာ ယဥ္ေက်းမႈကို ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္ လာခဲ့ေၾကာင္း ခိုင္လံုေသာ ျပည္တြင္းျပည္ပ သမိုင္းမွတ္တမ္း အေထာက္အထားမ်ားက သက္ေသထူလ်က္ ရွိေနပါ သည္။
၁၇၈၅ – ခုႏွစ္မွ ၁၈၂၄ – ခုႏွစ္ထိ ႏွစ္ေပါင္း (၄၀) နီးပါးသာ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့ေသာ ဗမာၿမိဳ႕၀န္ လက္ထက္တြင္ လူေပါင္း ႏွစ္သိန္းေက်ာ္ ေသၿပီး၊ ႏိုင္င့ံဦးေရ၏ တ၀က္ေက်ာ္တို႔မွာ စစ္တေကာင္းနယ္သို႔ တိမ္းေရွာင္ခဲ့ရသည္။ တတ္သိပညာရွင္ သံုးေသာင္းေက်ာ္ အပါအ၀င္ လက္ရဖမ္းဆီး ေခၚေဆာင္သြားေလသူ ႏွစ္သိန္းေက်ာ္ေလသည္။ ထို႕အျပင္ ႏွစ္ေပါင္း ၄၀ အတြင္း ျမန္မာျပည္မသို႔ အႀကိမ္ႀကိမ္ လူေတာင္းခံမႈမ်ားေၾကာင့္ ျပည္မသို႔ ေပးပို႔ခဲ့ရသည္မ်ားအျပင္ စစ္တေကာင္း နယ္သို႔ ထပ္မံ တိမ္းေရွာင္သြားရသူမ်ားလည္း မနည္းလွေပ။ အဂၤလိပ္တို႔ ရခိုင္ျပည္ကို သိမ္းယူစဥ္က ၁၈၂၄ – ခုႏွစ္ တြင္ ရခိုင္ျပည္၌ လူဦးေရ အနည္းမွ်သာ က်န္ရစ္ခဲ့သည္။ ရ ႏၱပိုစာခ်ဳပ္ ခ်ဳပ္ဆိုၿပီးေနာက္ လအနည္းငယ္အၾကာ ၁၈၂၅ – ခု ဇူလိုင္လ (၂၁) ရက္ေန႔ အစီရင္ခံခဲ့ေသာ ၿဗိတိသွ်တပ္မွဴး ေရာဘတ္ဆန္၏ အစီရင္ခံစာအရ ၁၈၂၅ – ခုႏွစ္တြင္ ရခိုင္ ျပည္ လူဦးေရသည္ တသိန္းခန္႔သာရွိခဲ့ေၾကာင္း ေမာဂ္ (ရခိုင္) ၆၀ ၀၀၀၊ မူဆလင္ ၃၀ ၀၀၀ ခန္႔ႏွင့္ ဗမာႏွင့္ အျခား ၁၀ ၀၀၀ ခန္႔ ျဖစ္ေၾကာင္း အစီရင္ခံခဲ့သည္။၁၉ ႏွစ္ေပါင္း ၄၀ အတြင္း စိတ္တိုင္းက် ဖိႏွိပ္ခ်ဴပ္ခ်ယ္ၿပီး၊ ရခိုင္ျပည္ ယဥ္ ေက်းမႈ အေဆာက္အအံုႀကီး တစ္ခုလံုးကို ပ်က္စီးေစၿပီး၊ ၾကက္ပ်ံမက် စည္ကားခဲ့ေသာ ရခိုင္ျပည္ကို တစျပင္ျဖစ္ ေအာင္ ဖန္တီးခဲ့ေသာ ဗမာေလးၿမိဳ႕၀န္ေခတ္ ကုန္ဆံုးခ်ိန္တြင္ မူဆလင္ဦးေရ သံုးေသာင္းေက်ာ္ရွိလွ်င္ ယင္းမတိုင္မီ မည္မွ်ရွိခဲ့မည္ကို ခန္႕မွန္းႏိုင္ေပသည္။
သို႔ျဖစ္၍ လူ႔သမိုင္းသည္ ေဖ်ာက္ဖ်က္၍ မရႏိုင္စေကာင္းေသာ အမွန္အျဖစ္အပ်က္တစ္ရပ္ ျဖစ္ေသာ္လည္း သမိုင္းအ ေၾကာင္းကို ေဖ်ာက္ဖ်က္ရန္ ႀကိဳးစားေနၾကေသာ ကိုေရႊရခိုင္ ပညာတတ္အမည္ခံ၊ သုေတသီအမည္ခံတို႔ ၀ါဒျဖန္႕မႈမ်ား သည္ ရခိုင္ျပည္၏ တိုးတက္မႈကို ပို၍ ေနာက္ျပန္ဆြဲေစမည့္ လုပ္ငန္းမ်ားပင္ျဖစ္သည္။ ႏွစ္ေပါင္း ၁၂၀၀ ခန္႔မွစ၍ ရခိုင္ ျပည္၌ အေျခစိုက္ေနထိုင္လာခဲ့သူမ်ားအား လြန္ခဲ့ေသာႏွစ္ေပါင္း ၂၀၀ ခန္႔မွ က်ဴးေက်ာ္ေရာက္ရွိလာသူ ဗမာမ်ားက ႏိုင္ငံျခားသားဟု ေျပာဆိုေနျခင္းမ်ားမွာ မည္မွ်ယုတၱိတန္ႏိုင္သည္ကို စဥ္စားႏိုင္ေပသည္။ ရခိုင္ျပည္သည္ ရခိုင္ႏွင့္ ရိုဟင္ဂ်ာအပါအ၀င္ ၿမိဳ၊ သက္၊ ဒိုင္းနက္၊ ခမီ၊ ခ်င္း စသည္ သမိုင္းအစဥ္ အဆက္ ေနထိုင္လာခဲ့သူမ်ား စုေပါင္း ပိုင္ဆိုင္ၾကၿပီး ဤလူမ်ိဳးမ်ားသည္ ရခိုင္ျပည္၏ အရွင္သခင္ ျဖစ္ၾကသည္။
ေနာက္မွေရာက္လာေသာ ေရႊၾကာပင္ ဗမာတို႔မွာ ဖြဲလွမ္းခိုက္ ဖ်ာခင္းကာ စိုးမိုးသူဘ၀ ေရာက္ေသာ္လည္း ယင္းတို႔ သည္ ရခိုင္ျပည္ သမိုင္းစဥ္ဆက္ ေနထုိင္လာခဲ့သူမ်ား မဟုတ္ေပ။ ၁၇၈၅ မွ ၁၈၂၄ အထိ ႏွစ္ေပါင္း (၄၀) အတြင္း ရခုိင္ျပည္အား က်ဴးေက်ာ္သိမ္းပိုက္ကာ တစျပင္ျဖစ္ေစခဲ့ၿပီး၊ ၁၉၄၈ မွ ယေန႔အထိ ႏွစ္ေပါင္း (၆၀) ေက်ာ္ အတြင္း ရခိုင္ျပည္အား ခရုဆံကၽြတ္ဘ၀သို႔ ေအာင္ျမင္စြာ ေရာက္ေစခဲ့ပါသည္။
သို႔ပင္ျဖစ္ေသာ္ငွါးလည္း မ်ားစြာေသာ ယေန႔ရခုိင္ျပည္သူတို႔မွာ လက္ပိုက္ၾကည့္ေနရံုသာမက ၾကည္ျဖဴေနၾကသူမ်ား လည္း မနည္းလွေပ။ ရခိုင္ေျမေပၚ ရခိုင္ေျမေအာက္ ရခိုင္ျပည္သူတို႔ကသာ ပိုင္ဆိုင္သည့္ သစ္ေတာထြက္ပစၥည္းမ်ား၊ ေရထြက္ပစၥည္းမ်ား၊ ေရနံ၊ ဓါတ္ေငြ႔မွစ သံယံဇာတ ပစၥည္းဟူသေရြးကို ရခိုင္ျပည္သူတို႔အတြက္ တစိုးတစီးမွ် ခ်န္မ ထားဘဲ ထုတ္ယူေဖာ္ေဆာင္၊ သယ္ယူေရာင္းခ်ေနသည္ကို ေရငံုႏုတ္ပိတ္ ေနရံုမွ်သာမက ဓါးရိုးကမ္းေနသူမ်ားလည္း မရွားေပ။ အေရးႀကီးေသာ ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားကို ပိတ္ဆို႔ၿပီး ေရအားလွ်ပ္စစ္ဓါတ္ထုတ္ယူကာ တရုတ္-အိႏၵိယ ကုမၸဏီမ်ား သို႔ ေရာင္းခ်ရန္ ႀကံစည္ေနသည္ကိုလည္း ေရနံဆီးမီးခြက္ပင္ မွန္မွန္မထြန္းႏိုင္ရွာေသာ ရခုိင္ျပည္သူတို႔မွာ ႀကိတ္မွိတ္ ေနၾကသည္သာမက ေရလာေျမာင္းေပးသူမ်ားလည္း ရွိေနေသးသည္။ ဤသို႔ေသာ အေနအထားတြင္ ကိုေရႊဗမာ တို႔သည္ ကံေကာင္းေထာက္မ၍ ေနာက္ထပ္ ႏွစ္တစ္ရာ ပိုမို စိုးမိုးပိုင္ခြင့္ရမည္ဆိုက ရခိုင္ျပည္၏ ပထ၀ီအေနအထား ကို ကမၻာ့မ်က္ႏွာျပင္ေပၚ ျမင္ရျမင္ပါ့မည္လားဟု ေတြးေတာဖြယ္ ျဖစ္ေနပါသည္။
က်မ္းကိုးစာရင္း –
၁။ ဆရာေတာ္ စႏၵမာလာလကၤာရ – ရခိုင္ရာဇ၀င္သစ္က်မ္း (ဒု-တြဲ)၊ မႏၱေလး (၁၉၃၁)၊ စာ – ၃၁၂
၂။ ဒု-ဗိုလ္မွဴးႀကီး ၀င္းေမာင္ (ကာကြယ္ေရး၀န္ႀကီးဌာန) “သာသနာ့ေရာင္၀ါ ထြန္းေစဖို႔”၊ ရန္ကုန္ (၁၉၉၇)၊ စာ-၆၅
၃။ ကိုး (၂)၊ စာ – ၆၅
၄။ JASB – Vol. XIII, Calcutta (1844), p – 36
Dr. S.B Qanungo “ A History of Chiitagong”, Vol. I, Chittagong (1988), p – 111
၅။ R. B Smart – Burma Gazetters (Akyab Distric) Vol. A, Ragoon (1957), p – 19
၆။ ဦးၾကည္ (ဘီေအ- ရာဇ၀င္ ဂုဏ္ထူး) “ျမန္မာရာဇ၀င္မွ သိေကာင္းစရာမ်ား”၊ စာ ၁၅၆
၇။ Mohammed Abdur Rahim “Social and Cultural History of Bengal”, Vol. I, Karachi (1966), p – 37
၈။ ကိုး (၆)၊ စာ – ၁၅၇
၉။ S. N. H Rizvi “Bangladesh Distric Gazetteers (Chittagong)”, Dacca (1975), p – 122
၁၀။ ဆရာေခ် (ႏိုင္ငံ့ဂုဏ္ရည္ ပထမအဆင့္) “ဗမာမြတ္စလင္ ေရွးေဟာင္း အတၳဳပတၱိ”၊ စာ – ၁၆
“သာသနာေရာင္၀ါ ထြန္းေစဖို႔”၊ စာ – ၆၆
၁၁။ S. N. H Rizvi – “East Pakistan Dicstric Gazetteers (Chittagong Dist)”, Dacca (1970), p – 111
၁၂။ Mohammed Enamul Huq and Abdul Karim – “Bengali Litrature in Arakanese Court (1600 ~ 1700 AD)
Calcutta (1935), p – 4 ~9
၁၃။ တိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳးစု ဘ၀သစ္ထူေထာင္ေရးပါတီ – သတင္းလႊာ၊ ရန္ကုန္ (၁၉၈၉)၊ စာ – ၄၅
၁၄။ Muhammad Mohar Ali “History of The Muslim Bengle” Vol. I (B), Riyadh, 1985, p – 865
၁၅။ J. A. S. B – Vol. X, Calcutta (1941), p – 681
ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသနအသင္း ဂ်ာနယ္၊ ရန္ကုန္ (၁၉၆၀)၊ စာ – ၇၂
၁၆။ Qanungo, p – 322
၁၇။ ၄င္း စာ – ၃၂၄
၁၈။ ၄င္း စာ – ၂၉၁
၁၉။ Secrect Consultation (SC) of the Government of Bengal, Preserved in the National Acrhives of India, New Delhi, Jun 9, 1926, No. 10
Also Robertson’s Report dated July 21, 1825 (SC- August 26, 1825, No. 41)
Download PDF here
ရုိဟင္ဂ်ာလူမ်ဳိးတကယ္ရွိပါသလား ရုိဟင္ဂ်ာလူမ်ဳိးတကယ္ရွိပါသည္။ အပုိင္း(၂)
ရုိဟင္ဂ်ာလူမ်ဳိးတကယ္ရွိပါသလား ? ရုိဟင္ဂ်ာလူမ်ဳိးတကယ္ရွိပါတယ္။ အေသးစိတ္ေလ႔လာၾကည္႔ပါ။ …
႐ိုဟင္ဂ်ာ လူမ်ဳိးစု အသံ 